Ինչու նոր Շիրազներ, Սևակներ, Էմիններ չկան

Այսօր Հայաստանում չկա, ոչ մի գրող, որին կարելի է համեմատել Պ. Սևակի, Շիրազի կամ Էմինի հետ։ Կապիտալիստական Հայաստանում գրողներ պետք չեն։

Ռոբերտ Տեր-Հարությունյան, քաղաքագետ

Ամեն ինչ ստուգվում է ժամանակի ընթացքում: Խորհրդային Միության ժամանակ հակամունիստական ուժերի գործունեության շնորհիվ հասարակության մեջ միֆ ձևավորվեց, որ հայ գրականության զարգացմանը խանգարում է Խորհրդային պետությունը՝ ի դեմս ԿԳԲ-ի, կոմունիստական գաղափարախոսության, գրաքննության և այլն։ Եվ եթե վերացնենք բոլոր այդ սահմանափակումները, եւ հայտարարենք այսպես կոչված բուրժուական՝ ստեղծագործական ազատություներ, ապա կապիտալիստական Հայաստանում կլինեն հազարավոր գրողներ ավելի շատ, քան եղել է սոցիալիստական Հայաստանում։ Ժամանակը ցույց տվեց, որ կոմունիստները ճիշտ էին, իսկ լիբերալները սխալվեցին։ Այսօր Հայաստանում չկա, ոչ մի գրող, որին կարելի է համեմատել Պ. Սևակի, Շիրազի կամ Էմինի հետ։ Կապիտալիստական Հայաստանում գրողներ պետք չեն։

1991 թվականին Հայաստանի՝ Խորհրդային Միության կազմից դուրս գալուց և կապիտալիզմի վերակառուցումից հետո լիբերալ գաղափարախոսությունը դարձավ սոցիալիզմի գաղափարների դեմ գլխավոր զենքը։ Տարիներ շարունակ հայկական լիբերալ քարոզչությունը պնդում էր, որ եթե մենք ուզում ենք ունենալ զարգացած գրականություն, ապա պետք է հրաժարվել խորհրդային պրակտիկայից, երբ պետությունը ֆինանսավորում և աջակցում էր գրողներին։ Հայ լիբերալների համար, եթե մարդն իսկապես տաղանդավոր է, ապա նա ինքնուրույն, առանց պետության օգնության կգտնի իր մասնավոր հովանավորներին եւ կդառնա հայտնի գրող: Բացի այդ հայ լիբերալները պնդում են, թե իբր բերել են խոսքի ազատություն և բազմակարծություն, ինչը կօգնի ստեղծել հարուստ և ազատ գրականություն, սակայն անցել են գրեթե 30 տարի, բայց կապիտալիստական Հայաստանում այդպես էլ չհայտնվեցին տաղանդավոր գրողներ, քան եղել է սոցիալիստական Հայաստանում ։

Դա նշանակում է, որ ինչ-որ բան սխալ է: Որն է խնդիրը, հարգելի պարոնայք հակամոմունիստներ և լիբերալներ։ Իսկ որտեղ են նոր գրողները:

Խնդիրն այն չէ, որ կասկածի տակ դնել հայ ժողովրդի տաղանդը: Անշուշտ, հայ ժողովուրդը շատ տաղանդավոր մարդիկ ունի։ Պարսկաստանի, Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների միջև պատմական բաժանված Հայաստանը, ազդել է հայ ժողովրդի քաղաքական և մշակութային կյանքի վրա։ Յուրաքանչյուր երկրում հայ գրականությունը զարգացել է յուրովի: Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան ուներ իր գրողները, որոնց անունները մինչ օրս հնչում են։ Ավելի շատ ազդեցություն է ունեցել հայ գրականության վրա, բնակչության լայն շերտերին անհասկանալի գրական լեզվի՝ Գրաբարի փոխելը, գրական նոր լեզվի՝ աշխարհաբարին։ Ինչը հնարավորություն է տալիս նոր հայ գրականության ձևավորմանը։ Այս գործում որոշիչ դեր է խաղացել մեծ լուսավորիչ-դեմոկրատ, գրող և մանկավարժ Խաչատուր Աբովյանը (1809-1848), Հարություն Ալամդարյանը (1795-1834) և գրող, հրապարակախոս Մեսրոպ Թաղիադյանը (1803-1858): Հայտնվել են մի շարք նշանավոր գրողներ, բանաստեղծներ, հրապարակախոսներ: Հատկապես հայտնի են Միքայել Նալբանդյան (1829-1866), Պետրոս Դուրյան (1852-1872), բանաստեղծ Ռաֆայել Պատկանյանը, վիպագիր Րաֆֆին (Հակոբ Մելիք-Հակոբյան, 1835-1888), դրամատուրգ Գաբրիել Սունդուկյանը և երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանը, վիպագիր Պերճ Պռոշյանը (1832-1907), Հովհաննես Թումանյան (1869-1923), Վահան Տերյան (1885-1920), Շիրվանզադե (Ալեքսանդրիա Մովսեսյան, 1858-1935), Սերո Խանզադյան (1915-1998) եւ շատ ուրիշներ:

Այնպիսի մեծ գրողներ, ինչպիսիք են Սևակը կամ Շիրազը, երբեք չեն մտածել ինչպես գումար վաստակել, որտեղ հովանավոր գտնել գրքերի հրատարակման համար, որքան վճարել հրատարակչությանը գովազդի համար և այլն։ Մյուս կողմից, կապիտալիզմ՝ իր "ստեղծագործության ազատությամբ", որը վերածվեց հերթական պատրանքի։ Որտեղ հազարավոր ապագա Շիրազներ ու Սևակներ ստիպված են աշխատել առավոտից երեկո, մի քանի աշխատություններում, ընտանիք պահելու համար։ Կարճ ասած, տաղանդավոր գրողների բացահայտման փոխարեն կապիտալիզմն իր պայմաններով ու կարգով ոչնչացնում է ապագա գրողներին։

Հայ կապիտալիստական պատմությունը ցույց է տալիս, որ հայ լիբերալների գծած զարգացման այս ուղին լիովին չի արդարացրել իրեն։

Սոցիալիզմի շնորհիվ ազատ ստեղծագործելու հնարավորություն ստացած հայ ժողովուրդը պատմական կարճ ժամանակահատվածում լուծել է իր մշակութային զարգացման մի շարք կարևոր խնդիրներ: Նման խնդիրներից մեկը բնակչության զանգվածային անգրագիտության վերացումն էր։ Անցյալի այս խայտառակ ժառանգության վերացումը Հայ ազգի մշակութային առաջընթացի կարևորագույն պայմանն էր։ Սոցիալիզմը լայն հնարավորություններ է բացում բնակչության մշակութային աճի, ունակությունների և տաղանդների զարգացման համար։ Այն ժամանակ, երբ կապիտալիզմը թույլ է տալիս բնակչության կրթությունը միայն այն շատ նեղ սահմաններում, որոնք թելադրվում են կապիտալի շահերով, սոցիալիզմը ստեղծում է բոլոր պայմանները լիարժեք բավարարելու բնակչության արագ աճող կարիքները կրթության, մշակույթի, գիտության, արվեստի ոլորտներում։ Դրա վառ օրինակը՝ ԱՄՆ, աշխարհի ամենահարուստ կապիտալիստական երկիրն է, որտեղ բնակչության շրջանում շատ անգրագետներ կան: Այս խայտառակ երևույթը նույնիսկ չեն թաքցնում, օրինակ՝ ամբողջ աշխարհում հայտնի "Ռոկի" ֆիլմում, ֆիլմի գլխավոր հերոսը չի կարողանում ոչ կարդալ, ոչ գրել:

Սա է իրականությունը: Այսօր Հայաստանի իշխանություններն անում են հնարավոր ամեն ինչ, որպեսզի ազգային գրականությունը չզարգանա, որպեսզի ավելանա անգրագիտությունը։ Քանի որ անգրագետ բնակչությանը թալանելն ու կառավարելը շատ ավելի հեշտ է, քան գրագետ բնակչությանը։

Այս պատմության մեջ ամենատհաճն այն է, թե ինչպես են Հայաստանի հակամունիստական իշխանությունները՝ սկսած Հայկական համահայկական շարժումից, Հայաստանի Հանրապետական կուսակցությունից մինչև Փաշինյանի "Քաղաքացիական պայմանագիր" կուսակցությունը , առավոտից երեկո ցեխ շպրտում կոմունիստների վրա և դրանից հետո համարձակվում ցինիկաբար տպագրել փողի վրա, Ա.Խաչատրյանի, Պ. Սևակի, Մ. Սարյանի, Վ. Համբարձումյանի և խորհրդային շրջանի այլ գործիչների լուսանկարները։ ՀՀ կառավարությունները հայտարարում են Եվրամիությանն անդամակցելու ցանկության մասին, և հետո համարձակվում են փողի վրա տպել մեծանուն գրող Ա.Իսակյանի (1875 - 1957) դիմանկարը, որը հստակ նշել է եվրոպական քաղաքակրթության ծախու և բարբարոսական էության մասին։ Հիշեցնենք Ա. Իսակյանի մի քանի մեջբերումներ. "Եվրոպան գազան եւ ավազակ", "Ահա եվրոպական քաղաքակրթությունը՝ շնական, բորենիկան, վայրենի, բարբարոս մի քաղաքակրթություն" եւ այլն :

Այդ գործողություններերով, ում վրա են ծաղրում Հայաստանի իշխանությունները: Կոմունիստներին, որոնք ստեղծել և տվել են այդ տաղանդների բացահայտման բոլոր պայմանները, թե իրենք իրենց, որ կոմունիստների վրա ցեխ թափելով՝ ցինիկաբար օգտվում են Խորհրդային Միության պտուղներից ։

Ի վերջո կա ցինիզմի և ստորութայան սահմանը։ Բավական է ցեխ շպրտել կոմունիստների, պատմության վրա և սեւ գործեր անել ժողովրդի թիկունքում։