Ռուս-հայկական հարաբերությունները և Արևմուտքի սադրանքը

Արդեն 2020 թվականն է, իսկ Արևմուտքի քաղաքականությունը չի փոխվել։

Ռոբերտ Տեր- Հարությունյան, քաղաքագետ

Հայաստանում 2018 թվականի պետական հեղաշրջումից և Փաշինյանի կողմից իշխանության զավթումից հետո ռուս-հայկական հարաբերությունները պատմության ընթացքում վատագույն ժամանակներ են ապրում և անցնում են աստիճանական խզման գործընթացի։ Ո՞րն է նման քաղաքականության պատճառները:

Նախ առանձնացնենք երեք հարց, որքան էլ տարօրինակ թվա, բայց հայ-ռուսական երկկողմ հարաբերությունները, ակտիվորեն ազդում է երրորդ կողմը՝ Արևմուտքը։ Այդ պատճառով առանձնացնենք այս երեք կողմերի հիմնական շահերը, տեսլականները, արտաքին քաղաքականությունը՝ հստակ հասկանալու համար, թե ով ինչ է ուզում և ում ինչ է ձեռնտու։

Հարց առաջին, Ռուսաստանի Դաշնության դիրքորոշումն ու շահերը: Ռուսաստանը վաղուց է տրամադրված եղել բարեկամաբար Հայաստանի և հայ ժողովրդի հանդեպ՝ հայերի մեջ տեսնելով իր բնական դաշնակիցներին։ Ռուսաստանի շնորհիվ հայ ժողովուրդն Արևելյան Հայաստանում ազատվեց թուրքական և պարսկական լծից և ժամանակի ընթացքում հնարավորություն ստացավ վերականգնելու հայկական պետականությունը։ Դարերի ընթացքում հայ ռուսական բարեկամությունը ժողովուրդների միջև ամրապնդվել է սերնդե սերունդ։ Այսօր Ռուսաստանի ղեկավարությունը շատ լավ հասկանում և իրեն հաշիվ է տալիս, որ Հայաստանի իշխող դասը բաղկացած է ռուսատյացներից և Արևմուտքի գործակալներից։ Ռուսաստանի իշխող դասակարգին դա դուր չի գալիս, դուր չի գալիս նաև այն, որ Հայաստանի իշխանությունները սկսում են անտեսել Հայաստանի սեփական շահերը և առաջ տանել Արևմուտքի օտար շահերը։

Ռուսաստանի սկզբունքներն ու տեսլականը պարզ ու հասկանալի են: Այդ մասին բազմիցս արտահայտվել և խոսվել է, այդ թվում՝ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի կողմից: Այդ մասին ավելի հստակ սկսեցին խոսել 2003 թվականին Վրաստանում տեղի ունեցած պետական հեղաշրջումից հետո, երբ Արևմուտքը նախագահի աթոռին նստեցրեց իր խամաճիկ Սահակաշվիլիին։ Ռուսաստանը հստակ հայտարարել է, որ չի պատրաստվում միջամտել այլ պետությունների ներքին գործերին, չի պատրաստվում ուժով ինչ-որ երկիր պահել իր գրկում, ստեղծել հինգերորդ շարասյուներ, ֆինանսավորել ընդդիմությանը, այդ պետություններն իր հաշվին պահել և այլն: Մի խոսքով, Ռուսաստանը ասաց, եթե իշխող շրջանակները, ժողովուրդները այդ երկրների պատրաստ է եւ ցանկանում է բարեկամություն անել Ռուսաստանի հետ, ապա պետք է բարեկամություն անել, իսկ եթե իշխող շրջանակները, ժողովուրդները որոշել է խզել հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ, եւ կառուցել իրենց հարաբերությունները Արեւմուտքի հետ, ապա ոչ ոք դրան չի խանգարի: Օրինակները, թե ինչպես Ռուսաստանը հանգիստ արձագանքեց Վրաստանի, Ուկրաինաի և Մոլդովաի Արևմուտքի կիսագաղութ դարձնելուն, պարզ ցույց են տալիս, որ Ռուսաստանը չի պատրաստվում փոխել իր քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ։ Հենց որ Փաշինյանը պահանջի ռուսական ռազմական բազաները դուրս բերել Հայաստանից, Ռուսաստանը դա կանի 24 ժամում եւ մեծ հաճույքով, ինչպես Վրաստանի դեպքում։ Հայաստանի աշխարհաքաղաքական դերը շատ ավելի քիչ է, քան ունեն Վրաստանն ու Ուկրաինան, ուստի անհասկանալի է որոշ քաղաքական գործիչների պնդումը, թե Ռուսաստանը Հայաստանին Արևմուտք չի թողնում, որ Ռուսաստանը կսկսի կռվել Արևմուտքի հետ Հայաստանի համար և այլն, այս ամենը զառանցանք են և հիմնավոր չէ, քանի որ Ռուսաստանը հանգիստ արձագանքեց Վրաստանի և Ուկրաինայի միացմանը Արևմուտքին։

Մյուս կողմից, ինչու պետք է Ռուսաստանը միլիոններ ծախսի Հայաստանի պետական սահմանների պահպանության համար, եթե երկրում իշխանությունը գտնվում է Սորոսի ռուսատյացների և խամաճիկների ձեռքում: Ինչու է Ռուսաստանը թույլ տալիս հարյուր հազարավոր հայ գործազուրկներին գալ, գումար վաստակել և ուղարկել Հայաստան, իսկ հետո ընտրություններում ընտրել ռուսատյացներին։ Ինչպես դա հասկանալ եւ դրանից հետո ում դուր կգա նման վերաբերմունքը։

Ռուսաստանը շահագրգռված է տարածաշրջանի կայունությամբ, շահագրգռված է Հայաստանի հետ բարեկամական եւ զարգացած հարաբերություններ ունենալ՝ ի շահ իր ժողովուրդներին։ Չնայած Հայաստանի կարգավիճակին, որպես Արևմտյան կիսագաղութ, Ռուսաստանը միշտ եղել է բաց Հայաստանի համար, Ռուսաստանը չի ֆինանսավորում հասարակական հիմնադրամներին, չի ֆինանսավորում կուսակցություններին, չի ֆինանսավորում հինգերորդ շարասյուները, օրենքներ չի գրում եւ հայերին չի մատնանշում, թե ինչպես պետք է ապրել, սովորել, աշխատել, չի միջամտում ներքին գործերին, ինչպես դա անում են արեւմտյան երկրները Հայաստանում, հատկապես ԱՄՆ դեսպանը: Ռուսական ռազմաբազաներն ունեն մեկ առաքելություն - պաշտպանել Հայաստանի պետական սահմանները։ Ցավոք, ռուսական ռազմաբազաները Հայաստանին չեն պաշտպանում Սորոսի հիմնադրամներից, ԱՄՆ դեսպանատնից, ԱՄՀ-ի վարկերից և Արևմուտքի խամաճիկներից։ Կարճ ասած՝ Հայաստանում ռուսական ռազմաբազաները չունեն իրենց գործառույթներում, Հայաստանը պաշտպանել Արևմտյան ստրկացումներից:

Այս բոլոր խնդիրները ռուս-հայկական հարաբերություններում մեծամասամբ առաջանում են հայկական կողմի մեղքով, որը, լսելով Արևմուտքին, բազմաթիվ սխալներ է թույլ տալիս: Ռուսաստանում լավ գիտեն և հասկանում են, որ Հայաստանը կրկնում է Վրաստանի՝ դեպի արևմուտք անցած ճանապարհը։ Ռուսաստանում լավ հասկանում են, որ "փաշինյանները" գալիս ու գնում են, իսկ ժողովուրդները մնում են: Ելնելով դրանից՝ Ռուսաստանի ղեկավարությունը համբերատար նայում է փաշիստների սադրանքներին, եւ առայժմ չի շտապում ադեկտվատ պատասխան տալ: Մինչեւ հիմա Ռուսաստանը չի պատասխանում Փաշինյանի պրովակացիային, հրապարակային դաշտում ուշադրություն չի շեշտվում եւ գնահատական չի տրվում Հայաստանում Արեւմուտքի գործակալների գործունեությանը: Ռուսաստանի դժգոհությունն առայժմ սահմանափակվում է ԱԳՆ - ի նախազգուշացնող հայտարարություններով, ինչպես նաեւ Ռուսաստանի ազգային անվտանգությանը սպառնալիք ներկայացնող անձանց պատժամիջոցային ցուցակով , որոնց մուտքը Ռուսաստան արգելված է, օրինակ, Մ. Մայիլյանը, Ս. Բաբայանը և այլք: Չնայած այս ամենին՝ Փաշինյանը շարունակում է համառությամբ անել այն, ինչի համար նրան նշանակել են վարչապետի պաշտոնում՝ ոչնչացնել Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները:

Հարց երկրորդ, Հայաստանի շահերն ու դիրքորոշումը: 1990-ականներից մինչև 2018-ի պետական հեղաշրջումը Հայաստանում իրականացվում էր կոմպլեմենտար արտաքին քաղաքականություն: Դա նման էր երկու աթոռների վրա միաժամանակ նստելուն: Հայաստանը նպատակ ուներ զարգացնել հարաբերությունները թե Արեւմուտքի, թե Ռուսաստանի հետ միաժամանակ, չնայած նրան, որ Արեւմուտքի եւ Ռուսաստանի միջեւ հարաբերությունները զգալիորեն վատացել են: Հայաստանի իշխանությունները մտածում էին, որ գտել են ոսկե միջինը՝ վարկեր Արևմուտքից, զենք Ռուսաստանից։ Որքան էլ Հայաստանի իշխանությունները չփորձեն պահպանել առաջնահերթությունը հարաբերություններում, արևմտյան ուղղությունը գերակայում էր։ Քանի որ Արևմուտքը, ի տարբերություն Ռուսաստանի, կոշտ պայմաններ էր դնում և անընդհատ խառնվում էր երկրի ներքին գործերին՝ պարտադրելով իր տեսակետը, օրինակ՝ թող փորձի Հայաստանը ճանաչել Ղրիմի միացումը Ռուսաստանին, և Հայաստանը արևմտյան վարկեր չի ստանա։ Վաղ թե ուշ նման քաղաքականությունը - բարեկամություն անել բոլորի հետ և ոչ մեկին բարեկամ չլինել, հանգեցրեց նրան, որ Ս. Սարգսյանը հրաժարական տվեց:

2018 թվականի պետական հեղաշրջումից հետո նոր իշխանությունները լիովին անտեսում են Հայաստանի շահերը։ Փաշինյանի թիմը ակտիվորեն ծառայում և առաջ է տանում Արևմուտքի շահերը, ինչը հակասում է Հայաստանի և Ռուսաստանի արմատական և կենսական շահերին։ Այստեղից առաջանում են շահերի բախում և հակամարտությունների առաջացում:

Հայաստանը դարձել է Արևմտյան քաղաքականության կցորդը, ինչը թույլ չի տալիս խոսել հայկական ինչ-որ առանձին նպատակների ու շահերի մասին։ Այն ամենն, ինչ անում է Փաշինյանը, արվում է Արևմտյան ռազմավարության շրջանակներում, որը մշակվել և հավանության է արժանացել արևմտյան մասնագետների կողմից։

Հարց երրորդ, Արեւմուտքի շահերը, նպատակները եւ տեսլականը: Արևմուտքը երկար ժամանակ Հայաստանը և հայ ժողովուրդը դիտարկում էր Ռուսաստանի հետ իր հարաբերությունների պրիզմայով՝ առաջնորդվելով սկզբունքով - բոլոր նրանք, ովքեր Ռուսաստանի դաշնակիցներն են, նրանք մեր թշնամիներն են։ Ըստ այդմ՝ Արևմուտքի ցանկացած հակառուսական և ռուսատյաց քաղաքականությունը վնաս էր հասցնում նաև Հայաստանին, քանի որ հակառուսական քաղաքականությունը համարժեք էր հակահայկականի և, համապատասխանաբար, հայամետ քաղաքականությունը համարժեք էր ռուսամետ քաղաքականությանը: Ռուսաստանի դեմ Արեւմուտքի ցանկացած ապօրինի պատժամիջոց վնաս է հասցնում նաեւ Հայաստանի տնտեսությանը ու շահերին: Երբ Արեւմուտքը ֆինանսավորել եւ զինել է Օսմանյան կայսրությունը Ռուսաստանի դեմ պատերազմներում, հայ ժողովուրդը, ինչպես ասում են, իր վրա է զգացել, թե ինչ է Արևմուտքի քաղաքականությունը: Դե, ինչու հեռուն գնալ, հիշենք 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը, երբ ռուսական զորքերը մոտեցան Ստամբուլի արվարձաններին և արդեն պատրաստ էին վերցնել Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքը, դրանով իսկ կոչնչացնեին այդ չարի կայսրությունը, ժողովուրդների բանտը՝ դրանով իսկ ազատագրելով բազմաթիվ ժողովուրդների օսմանյան լծից, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի և Կիլիկիայի հայերին։ Բայց Հայաստանի և այլ երկրների ազատագրմանը դեմ է հանդես եկել մշուշոտ Ալբիոնը: Անգլիացի թագուհի Վիկտորյան հրապարակավ հայտարարել է. "եթե տղամարդ լիներ, ապա կուղևորվեր ռուսներին հարվածելու", անգլիական կառավարությունը զգուշացրել է Ռուսաստանին, որ անգամ Օսմանյան մայրաքաղաքի ժամանակավոր օկուպացիան կստիպի Անգլիային պատերազմել թուրքերի կողմից:

Սա է Արևմուտքի քաղաքականության դեմքը, որը միշտ օգնել է ամեն ինչում, թուրքերին - ֆինանսավորել է Օսմանյան կայսրությունը, ուսուցանել ու զինել է բանակը, ամրոցներ է կառուցել և թուրքերին դրդել Ռուսաստանի, Հայաստանի և այլ երկրների դեմ: Հայկական հարցում Արևմուտքի քաղաքականության գագաթնակետը դարձավ երիտթուրքերի կողմից կազմակերպված 1915թ.-ի Հայոց ցեղասպանությունը, որտեղ Արևմտյան տերություններն ակտիվորեն օգնում և աջակցում էին թուրքերին։ Թուրքերին ցեղասպանությունը կանգնեցնելու փոխարեն, արևմտյան երկրների ներկայացուցիչները, որոնք ապրում եին Ստամբուլում, ի նշան Հայոց ցեղասպանության դեմ բողոքի, որոշել են իրենց բնակարաններում մեկ գիշեր լույս չօգտագործել։ ԱՄՆ նախագահ Թ. Ռուզվելտը ճիշտ է նշել, -"հայկական կոտորածն այդ պատերազմի մեծագույն հանցագործությունն է, և եթե մեզ չհաջողվի հանդես գալ Թուրքիայի դեմ, ուրեմն մենք կողմնակից ենք չարիքին"։

Արդեն 2020 թվականն է, իսկ Արևմուտքի քաղաքականությունը չի փոխվել, Արևմուտքը նախկինի պես հարմարվում է Թուրքիային ամեն ինչում, Արևմուտքը ներողամտորեն է վերաբերվում Հայաստանի շրջափակմանը, Կիպրոսի օկուպացիային, Սիրիայի դեմ ագրեսիային և այլն։ Չխոչընդոտելով նրան, ինչին պետք էր խոչընդոտել։

1918-1920 թթ. Առաջին Հանրապետության շրջանում Արևմուտքին հաջողվել է Հայաստանը պոկել Ռուսաստանից: Հայաստանում իշխող դասը վերածվել է Արևմուտքի հրամանները հնազանդորեն կատարող սպասուհիների և խամաճիկների։ Սակայն հայ ժողովրդի ռուսամետ զգացմունքները անվստահություն և զգուշավորություն էին առաջացնում Արևմուտքի մոտ։ Թվում է՝ Արևմուտքը պետք է պաշտպանի իր պրոտեժեի՝ Հայաստանի շահերը, սակայն Արևմուտքն ամեն ինչում շարունակում էր իր հակահայկական քաղաքականությունը: Անգլիացի գեներալները պահանջել են հայկական զինված ուժերը դուրս բերել Արցախից և այդ տարածքը հանձնել Ադրբեջանին, հայ-վրացական պատերազմում Հայաստանի ռազմական հաղթանակը անգլիացիները վերածել են Հայաստանի դիվանագիտական պարտության, անգլիացիները մինչև վերջին պահը քաշում էին Կարսի փոխանցումը հայերի ձեռքը, և մինչև հայերին փոխանցելը, այն ամենը, ինչ կարողացան գողանալ, բոլորը դուրս բերեցին Կարսից, իսկ ինչը չկարողացան տանել, ջարդեցին, ինչպես Կարսի ամրոցում եղած թնդանոթները, անգլիացիներն արգելում էին հայերին բերել գնված ռազմական օդանավերը եւ շատ այլ օրինակներ:

Ժամանակը կարճ էր, եւ սոցիալիստական Հայաստանի հռչակումը կոտրեց Արեւմուտքի բոլոր ծրագրերը: Արևմուտքին չհաջողվեց ռուսատյացների և հայատյացների սերունդ դաստիարակել այն ժամանակ: Փոխարենը՝ 2018 թվականին Արևմուտքին հաջողվեց լիակատար վերահսկողության տակ դնել Հայաստանը, այսպես ասած՝ Արևմուտքը հետ է վերցնում բաց թողնված ժամանակը, և Հայաստանը՝ Արևմուտքի ղեկավարությամբ, լայն քայլերով ստեղծում է ռուսատյացների և հայատյացների սերունդ։ Խորհրդարանում, կառավարությունում, քաղաքական կուսակցություններում ամենուր գերիշխում են ռուսատյաց և հայատյաց ուժերը, բավական է նայել նրանց որոշումներին, որպեսզի համոզվենք, թե ում շահերն են նրանք առաջ տանում։

Վրաստանի, Ուկրաինայի, Մոլդովայի, Հայաստանի գրավման գործում Արևմուտքի հաջողությունները պայմանավորված են նրանով, որ Ռուսաստանի իշխող շրջանակներում գերիշխում է գաղափարը՝ ոչինչ չանել։ Դա կապված չէ այն բանի հետ, թե իբր Ռուսաստանը չունի Արևմուտքին դիմակայելու ֆինանսական կամ ռազմական հնարավորություն, Սիրիայի օրինակը ցույց տվեց աշխարհին, որ Ռուսաստանն ունի այդ հզորությունը։ Մեզ կարող է դուր գալ կամ դուր չգալ նման քաղաքականությունը, կարող ենք անվերջ քննադատել, եւ Ռուսաստանի ներսում խիստ քննադատում են նման քաղաքականության համար, բազմիցս քարոզվում է այն գաղափարը, որ Ռուսաստանի շահերի գոտում, որտեղ մտնում են հարեւան երկրները, չպետք է քաոսի եւ պատերազմների գոտի դառնա, ինչն Արեւմուտքն անում է իր խամաճիկների միջոցով: Ռուսաստանը պետք է օրինակ վերցնի Արևմուտքի քաղաքականությունից և իր շահերի գոտում (ուր մտնում հարևան երկրները), ստեղծի ռուսամետ բարեկամ կառավարման համակարգ։ Բայց Ռուսաստանում իշխող դասը պատասխանում է ոչ, այդ առաջարկներին, Ռուսաստանում իշխող դասը չի ցանկանում ֆինանսավորել եւ այդ հարեւան երկրներին պահել Ռուսաստանի հաշվին: Թվում է Ռուսաստանը ստուգում է Արեւմուտքի հնարավորությունները, կարող է արդյոք Արեւմուտքը ապահովել եւ կերակրել բոլոր այդ երկրներին։ Եթե Արևմուտքը դա ուզում է, թող նրանց կերակրի։

Ահա սա է իրական քաղաքականությունը, Ռուսաստանը թույլ է տալիս, եւ Արեւմուտքը կուլ է տալիս մեկ Հանրապետությունը մյուսի հետեւից:

Արևմուտքն անընդհատ սադրանքներ է անելու՝ անհատներին, խմբերին, քաղաքական կուսակցություններին, կրոնական աղանդներին ու կազմակերպություններին դրդելով գործողությունների, որոնք ծանր ու կործանարար հետևանքներ են ունենալու Հայաստանի և ընդհանրապես հայ ժողովրդի համար, ինչպես դա արվեց 1920թ.հայ-թուրքական պատերազմում։

Քանի դեռ Ռուսաստանում չի արթնանա Արեւմուտքին հակահարված տալու ցանկությունը, Հայաստանում եւ այլ երկրներում իշխելու են արեւմտամետ վարչակարգերը: Քանի որ, որոշ "փաշինյաններին" այլ "փաշինյաններով" փոխելով՝ քաղաքականության էությունը չի փոխվի: Առանց Ռուսաստանի աջակցության՝ Հայաստանը ընդդիմություն չի ունենա, որը կկարողանա դիմակայել այն ռեսուրսներին, որոնք ունի Արևմուտքը Հայաստանում։